İsrail Devleti’nin resmi para birimi olan Yeni İsrail Şekeli’nin son 25 yılın en değerli seviyesine ulaşması ekonomi çevrelerinde farklı şekillerde yorumlanırken, gelin, Şekel’i bir de gündem dışı bir yönüyle ele alalım. Tevrat’ta ilk kez yer aldığı şekliyle, Hz. İbrahim’in Atababalar Mağarası’nı (Cave of the Patriarchs) satın almak için Hititlilere ödediği 400 gümüş ‘şekel’i kaynak göstererek, İsrail’in kendi para birimine bu ismi seçmesine ve tarihin farklı sahnelerinde bu birimin ne şekilde yer aldığına değinmek istedim:
Etimolojik olarak ele alındığında, dünyanın günümüze kadar ulaşmış en eski para birimi olarak kabul edilen Şekel, “tartmak” anlamına gelen ve bir Sümer ağırlık birimi olan ‘gin2’nin (Bulduğum kaynakta bu şekilde geçiyor: https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Mesopotamian_units_of_measurement ) Akadça karşılığı “siklu” sözcüğünden türemiş Semitik kökenli bir kelimedir. İbranice ağırlık anlamına gelen “miŞKaL” ve fonetik farklılıkla Arapça aynı anlama gelen “TiKaL” kelimeleri ‘şekel’ ile aynı kökene sahip sözcükler. Türkçe’deki “ŞaKüL” kelimesi de yine ‘şekel’ ile aynı kökene sahip.
Arkeolojik bulgulara göre Şekel, tarih öncesi dönemde 180 arpanın toplam ağırlığına denk gelen 11 gram civarı bir ağırlık ölçü birimiymiş. ‘Şekel’ kelimesi tarihte ilk kez M.Ö. 2150 yılında Akad Kralı Naram-Sin tarafında kullanılmış ve M.Ö. 1700 tarihli meşhur Hamurabi Kanunları’nda yazılı olarak yer almış. Eski tarihlerde özellikle Moaviler, Edomlar ve Fenikeliler tarafından ticarette, 9,6 grama denk gelen bir ağırlık ölçüsü olarak kullanılan şekelin, para birimi olarak kullanılması çok daha geç bir dönemde gerçekleşmiş. Antik Kartacalılar başkentleri Tire’ye özel sikkelerinin ağırlığını düzenlemek için şekeli baz almışlar.
Ticarette, şekel ağırlık birimini baz alarak darbedilen sikkelerin kullanımına, M.Ö. 6. Yüzyılda, erken dönem Anadolulu tüccarlar ile başlandığı tahmin edilmekte. İlerleyen dönemde Lidya Kralı Kroisos altın “dariç” sikkeleri, Pers İmparatorluğu ise “obol” ve “drahma”yı aynı ağırlık standardında bastırmışlar.
Yakın zamanda, Kudüs’teki arkeolojik çalışmalarda ortaya çıkarılan Birinci Mabed dönemine ait 2-şekel ağırlıkların 23 gram olduğu tespit edilmiş, yani 1 şekel 11,5 gram olarak ölçülmüş. Bu da yıllar içerisinde şekelin standart bir ağırlık birimi olmaktan çıkıp sadece ‘ağırlık’ anlamına gelen bir sözcük olduğunu işaret etmekteymiş.
Eski Ahit’in ‘Çıkış’ kitabında Birinci Mabed’te yakılan kutsal şamdanın yağının miktarı ‘şekel’ olarak belirtilmiş. Yine Tevrat’ta yazdığı şekliyle, ailenin ilk doğan erkek çocuğu için ödediği bağış 273 şekel olarak belirlenmiş. Eski Yahudi kanunlarına göre nüfus sayımı için kullanılan yöntem, her bireyin yarım şekel vermesiymiş. Kudüs’teki İkinci Mabed döneminde ise, gerek Kudüs gerekse de Kudüs dışında yaşayan tüm Yahudilerin, mabeddeki kutsal ritüellerin masraflarını karşılamak için her yıl yarım şekel hibe etmeleri farzmış.
Antik Kartacalılar kullandıkları M.Ö. 4. Yüzyıl tarihli 7,2 gramlık gümüş ve 7,5 gramlık ‘şekel’ sikkelere ilk kez Sicilya’da rastlanmış. Kartaca İmparatorluğu’nun yayılması için tutulan paralı askerlere ücretleri şekel olarak verildiği için bu sikkeler, Kuzey Afrika ülkeleri de dahil olmak üzere, tüm Akdeniz kıyısında kullanılır hale gelmiş.
66-70 yılları arasında Yehudiye’deki Roma yönetimine karşı gerçekleştirilen Yahudi Ayaklanması sırasında bastırılan şekellerin üzerinde Yehudiye’nin Roma İmparatorluğu’ndan kurtarılmasına ilişkin kabartmalar mevcutmuş. Yine 132-135 yıllarındaki Bar Kohba İsyanı’nda yine aynı şekilde, şekellerin üzerinde benzer motifler yer almış.
Daha yakın döneme geldiğimizde, bugün kullanılan Yeni İsrail Şekeli’nin dolaşıma girdiği Eylül 1985 tarihine kadar, bugünkü İsrail topraklarında 1918 yılına kadar para birimi olarak Osmanlı Lirası kullanılıyormuş. 1918’de İngiliz Mandası’nın kurulması ile İngilizler bu bölgeye özgü Filistin Sterlini’ni basmaya ve kullanmaya başlamışlar. 1948 yılında İsrail Devleti’nin kurulmasından dört sene sonrasına, 1952 yılına kadar, Anglo-Filistin Bankası tarafından basılan ve kur olarak İngiliz Sterlini’ne sabitlenmiş Filistin Sterlini kullanılmaya devam etmiş. 1952 yılından itibaren Filistin Sterlini, yerini İsrail Lirası’na bırakmış. İsrail Lirası kuruş olarak “Pruta” kullanıyormuş ve 1000 pruta=1 Lira ediyormuş. 1 Ocak 1954 yılında, önceden bağlı kur olarak belirlenmiş olan İngiliz Sterlini bırakılarak, bağımsız kur sistemine geçilmiş. 1955 yılında İsrail Bankası’nın kurulmasıyla para basma işi bu resmi bankaya geçmiş.
İsrail’de 1960 yılında yoğun tartışmalardan sonra, İbranice olmayan para biriminin terkedilmesi yönünde bir kanun çıkartılmış. Ancak bu kanunun yürülüğe girmesi yirmi yıl sonrasını, 24 Şubat 1980 tarihini bulmuş. Kanunun devreye girmesiyle beraber, Lira terkedilerek “Şekel” kullanılmaya başlanmış. 1 Şekel=10 Lira karşılığı olarak belirlenmiş ve 1000 prutalık kuruş biriminden, 100 “agura”lık sisteme geçilmiş. (1 şekel=100 agura / çoğul: agurot)
Şekel de aynen Lira’da olduğu gibi sıklıkla Amerikan Doları ve diğer döviz kurları karşısında devalüe oluyor ve yüksek enflasyon oranları artmaya devam ediyormuş. Bu olumsuz ekonomik durum neticesinde 1985 yılında belirlenen Ekonomik İstikrar Planı çerçevesinde, 1 Ocak 1986 tarihinde “Yeni İsrail Şekeli” dolaşıma sokulmuş. 1 Yeni İsrail Şekeli=1000 Eski İsrail Şekeli olarak belirlenmiş. Ekonomik İstikrar Planı ile belirlenen mali ve parasal politikaların, İsrail Bankası ve hükümetlerce dikkatle uygulanması sonucu Yeni İsrail Şekeli istikrarlı bir para birimi haline gelmiş. 7 Mayıs 2006 tarihinde Chicago Ticaret Borsası, Yeni İsrail Şekeli’ni future sözleşmelerde kullanılabilecek dünyadaki birkaç para biriminden biri olarak duyurmuş.
İlginç bir not: İsrail’de resmi bir darphane bulunmamaktadır. Banknotlar İsviçre’de bulunan Orell Füssli matbaasında basılmakta, madeni paralar ise Güney Kore devletine ait KOMSCO darphanesinde üretilmekte.